’Gezond opgroeien zou geen luxe mogen zijn.’ Hoe Utrecht en JOGG samen werken aan een gezonde schoolomgeving

Gezond, gelukkig en welvarend: gemiddeld genomen is zijn stad ‘een paradijs’, zegt wethouder Eelco Eerenberg, verantwoordelijk voor Ruimtelijke Ontwikkeling, Onderwijs en Volksgezondheid, op de twintigste etage van het Utrechtse stadskantoor. “Maar als je inzoomt zie je dat er grote verschillen bestaan tussen Utrechters.” Zo leven inwoners van de wijk Tuindorp gemiddeld vijftien jaar langer in goede gezondheid dan iemand in het naastgelegen Overvecht. Dat verschil noemt Eerenberg ‘onacceptabel groot’. Hij wil dat alle Utrechtse kinderen en jongeren gezond kunnen opgroeien.

Zeewier of koek

Als vader van twee dochters en een zoon beseft hij hoeveel invloed zijn keuzes op het gebied van voeding, sporten en niet-roken hebben op hun gezondheid. En hoe moeilijk het is om gezonde keuzes voor je kind te maken. Toen hij vanochtend hun lunchtrommels vulde, deed hij daar onder meer zeewier in. “Hartstikke gezond en zij vinden het lekker.” Maar zo’n gezonde lunch samenstellen kost tijd, energie en niet te vergeten: geld. Het zorgt voor enorme verschillen tussen kinderen in zijn stad. “Sommige kinderen krijgen geen gezonde trommel mee, maar koekrepen, restjes van de vorige avond of nog erger: helemaal niets.”

Kinderen die geen of ongezond eten mee naar school krijgen, dat gebeurt in het hele land, weet Marjon Bachra, directeur-bestuurder van JOGG dat ruim 250 gemeenten ondersteunt om de leefomgeving van kinderen gezonder te maken. “Het is echt te makkelijk om die verantwoordelijkheid bij hun ouders te leggen”, zegt zij. “In de armste wijken is het ongezonde aanbod het grootst. Op zo’n plek is het wel heel moeilijk om gezonde keuzes te maken. Wil je iets veranderen, dan moet je de omgeving waarin kinderen opgroeien aanpakken.”

Voeding én bewegen

In Utrecht is al jaren volop aandacht voor gezonde leefgewoonten van kinderen. Sinds 2010 is Utrecht een JOGG-gemeente en werkt de gemeente, ondersteund door JOGG, (lokaal) samen om gezonde leefgewoonten te stimuleren onder kinderen en jongeren. Zo startte de gemeente drie jaar geleden met het aanbieden van onder andere gezonde lunches op scholen waar kinderen dit het hardste nodig hebben. Via het programma Gezond Gewicht op School (GGOS), onderdeel van het uitvoeringsprogramma Gezond Gewicht Utrechtse Jeugd (lokale JOGG-aanpak), ondersteunt de gemeente zo meer dan 2000 kinderen op twaalf scholen.

De gezonde schoollunches staan niet op zichzelf, maar zijn onderdeel van een breder pakket van beweegactiviteiten, ouderbetrokkenheid en voedseleducatie om gezonde leefgewoonten te bevorderen, vertelt wethouder Eerenberg. “Een typische JOGG-aanpak”, reageert Bachra. “Als je écht impact wilt maken, moet je niet kiezen tussen gezonde voeding of meer bewegen. Je hebt allebei nodig. Dat dit werkt, blijkt ook uit onderzoek naar de Gezonde Basisschool van de Toekomst. We werken in heel Nederland aan de uitrol van dit concept, ondersteund door een brede coalitie (zie kader, red.). Lokale JOGG-teams verbinden partijen in de gemeente, zodat scholen direct aan de slag kunnen gaan.” De precieze invulling is altijd ‘maatwerk’, om zo goed mogelijk aan te sluiten bij de specifieke behoeften van de school, legt ze uit.

"JOGG heeft veel kennis en kunde in huis’’ zegt Eerenberg. “Hun aanpak is heel compleet. Bovendien werken ze altijd vanuit de vraag: wat is effectief? Dat vinden scholen ook heel belangrijk, want die hebben al genoeg op hun bordje.”

Hoe doen andere gemeenten dit?

Met name JOGG’s brede netwerk en ervaring bleek nuttig voor de Gemeente Utrecht, vertelt Eerenberg. “Bij JOGG weten ze hoe de financiering in andere gemeenten wordt geregeld en hebben ze korte lijntjes met landelijke partijen als het Jeugdeducatiefonds, Kenniscentrum Sport & Bewegen en het Voedingscentrum. Met die kennis en ervaring konden ze ons goed adviseren over onze schoolaanpak.” Zo denkt JOGG mee over publiek-private samenwerking. “Een gezonde school bouw je samen. Gemeente, onderwijs en bedrijfsleven – iedereen heeft een rol te spelen. Hierover kon JOGG ons goed adviseren, want zij weten hoe andere gemeenten dit aanpakken.”

JOGG ziet het als een van zijn belangrijkste taken om kennis uit te wisselen, zegt Bachra. “Wij zijn actief in meer dan 250 gemeenten en hebben goed zicht op welke gemeenten met vergelijkbare uitdagingen te maken hebben en wat daar goed werkt. Daardoor kunnen gemeenten echt van elkaar leren en kennis die elders is opgedaan vertalen naar hun eigen lokale situatie.” Eerenberg waardeert de ondersteuning vanuit JOGG. “Doordat je het wiel niet zelf hoeft uit te vinden, kun je meteen effectief zijn.”

Positieve impact op kind én klas

In het najaar van 2024 bleek uit de tussenevaluatie van GGOS dat deelnemende Utrechtse scholen veel positieve effecten zien: leerlingen zitten lekkerder in hun vel, kunnen zich beter concentreren en de sfeer in de klas is beter. “Met deze aanpak hebben we directe impact op de levens van meer dan 2000 kinderen”, zegt Eerenberg. “Ze bewegen meer, leren over gezonde voeding en de schoollunch zorgt ervoor dat ze minimaal één gezonde maaltijd per dag krijgen. Dat betekent al een zorg minder voor hun ouders, die ook betrokken worden binnen de aanpak.”

Het zijn mooie resultaten, toch is er meer nodig om de verschillen tussen kinderen te verkleinen en alle Utrechtse jongeren gezond te laten opgroeien, vertelt Eerenberg. “Wij bedienen nu 12 scholen, maar de schrijnende realiteit is dat er in Utrecht meer dan 40 scholen zijn die deze ondersteuning nodig hebben. Als gemeente investeren we flink in deze aanpak, maar er is nog veel meer nodig om alle kinderen te bereiken die dit nodig hebben.”

Daar komt bij dat allerlei ontwikkelingen de leefomgeving van kinderen juist verslechteren, ziet Bachra. “Online media en schermgebruik, fatbikes, …” Eerenberg vult aan: “vapen, fastfoodrestaurants rond scholen.”

Loempiakar naast de school

Bachra knikt. “Je kunt een gezond aanbod hebben in de school- of sportkantine, maar als de supermarkt om de hoek niet meewerkt of er naast het schoolplein een loempiakar staat, wordt het heel ingewikkeld.”

Eerenberg zou fastfood in de buurt van scholen het liefst verbieden. “Maar dat mag niet van de wetgever. Als gemeente kun je optreden tegen geluidshinder of stankoverlast, maar je mag geen fastfoodrestaurants weren omdat die ongezond zijn.”

JOGG probeert daarom landelijke en lokale ondernemers en supermarkten aan tafel te krijgen om afspraken te maken over hun aanbod, reageert Bachra. “Dat geeft op een aantal plekken al mooie resultaten. Maar het zou inderdaad helpen als gemeenten daarover meer zeggenschap krijgen.”

De strijd om kinderen gezond te laten opgroeien is er een van de lange adem, besluit Bachra. “Gezond opgroeien zou geen luxe mogen zijn, maar dat is het wel in Nederland. Dat veranderen lukt alleen met keihard werken, een langetermijnaanpak en het inzetten op alle omgevingen waarin kinderen en jongeren vaak komen: op school, op de sportclub, in hun buurt én thuis. Je ziet hier in Utrecht dat je door structureel samen te werken en kennis uit te wisselen, mooie resultaten haalt.”

De Gezonde Basisschool van de Toekomst

De Gezonde Basisschool van de Toekomst is een innovatief concept waarmee gemeenten en basisscholen in heel Nederland kinderen gezonde gewoontes aanleren die door de wetenschap bewezen effectief zijn. De GBT-formule? Elke dag een gezonde lunch, een gezond tussendoortje en minimaal één uur bewegen. Simpel, effectief én wetenschappelijk onderbouwd. Het resultaat? Kinderen voelen zich fysiek, mentaal en sociaal beter, krijgen gelijke kansen, hebben betere leerprestaties (rekenvaardigheid) en vertonen minder pestgedrag. Kortom: een gezonde basis die de weg legt naar een betere toekomst.

JOGG en Stichting Gezonde Basisschool van de Toekomst werken samen aan de landelijke opschaling, ondersteund door een brede GBT-coalitie met Gezonde School, Voedingscentrum, Kenniscentrum Sport en Bewegen, Jeugdfonds Sport & Cultuur en Universiteit Maastricht.